بخش اول ): زندگینامه علامه شعرانی : (مولف کتاب)
علامه حاج میرزا ابوالحسن شعرانی، فرزند مرحوم حاج شیخ محمد و از نوادگان ملا فتح الله کاشانی، صاحب تفسیر منهج الصادقین، به سال 1320 هجری قمری در شهر تهران دیده به جهان گشود و در بیت علم و فضیلت و تقوا نشو و نما کرد. علامه شعرانی علاوه بر مهارت کافی در فقه و اصول و تفسیر و حدیث و فلسفه و ریاضی و عرفان و کلام و...، با چندین زبان - غیر از فارسی و عربی - آشنا بود:
1- فرانسه 2- ترکی 3- انگلیسی 4- عبری (1) اساتید علامه شعرانی:
1) پدرش شیخ محمد
?) میرزا علی اکبر یزدی
3) سید حسن مدرس
4) میرزا طاهر تنکابنی
5) شیخ آقا بزرگ ساوجی
6) سید ابوتراب خوانساری
7) میرزا حبیب الله ذوالفنون
8) شیخ آقا بزرگ تهرانی
شاگردان علامه شعرانی:
1) آیة الله میرزا هاشم آملی
2) شیخ علی اصغر کرباسچیان
3) مرحوم کاظم شانه چی
4) محمد علی ناصح
5) آیة الله شیخ عبدالله جوادی آملی
6) دکتر مهدی محقق
7) دکتر سید محمد باقر حجتی
8) مرحومشاهچراغی
9) آیة الله شیخ حسن حسن زاده آملی
10) مرحوم علی اکبر غفاری
11) خرمشاهی
آثار علامه شعرانی:
آثار مطبوع و نیز چاپ نشده ایشان فراوان است. و ما در اینجا،فهرست بخشی از آثار مطبوع و دست نویس ایشان را ذکر می کنیم:
الف ـ در تفسیر و علوم قرآن
1) حاشیه بر مجمع البیان در ده جلد با تصحیح کامل و اعراب اشعار و توضیح آنها
2) تصحیح کامل تفسیر صافی در دو جلد
3) حواشی و تعلیقات بر تفسیر کبیر منهج الصادقین در ده جلد
4) مقدمه و حواشی و تصحیح کامل تفسیر ابوالفتوح رازی با توضیح اشعار و شواهد عربی و فارسی در دوازده جلد
5) نثر طوبی: دائره المعارف اصطلاحات قرآن، تا حرف شین.
ب ـ در حدیث و درایت
1) جمع حواشی و تحقیق و تصحیح کتاب وافی مرحوم فیض در سه جلد .
2) تعلیقات شرح اصول کافی ملا صالح در دوازده جلد.
3) تعلیقات بر وسائل الشیعه از جلد 16 تا جلد 20 .
4) حاشیه بر ارشاد القلوب دیلمی .
5) ترجمه و شرح دعای عرفه سیدالشهداء (ع) ضمیمه کتاب فیض الدموع.
6) ترجمه و شرح مفصل صحیفه کامله سجادیه.
7) تحقیق و تصحیح جامع الروات به امر آیه الله العظمی بروجردی .
8) رساله در علم درایه.
و همچنین آثاری در رشته های مختلف فقه واصول ، فلسفه وکلام ، هیئت ونجوم ، تاریخ وفنون دیگر . (2)
ایشان در سن 73 سالگی دچار ضعف و نقاهت و بیماری قلب و ریه گردید ودر نیمه شب یکشنبه 12 آبانماه 1352 (هفتم شوال المکرم 1393) جان به جان آفرین تسلیم نمودند. (3)
بخش دوم ): بررسی تحلیلی کتاب نثر طوبی
این کتاب در دو جلد می باشد که درحال حاضردریک جلد مستقل چاپ شده است. جلد1 این کتاب تا حرف شین بوده که به قلم آقای شعرانی می باشد وجلد2 آن از حرف شین به بعد به قلم آقای قریب می باشد.
علامه شعرانی ابتدا به تحقیق کتاب تفسیر ابوالفتوح رازی پرداخته و بعد لغات قرآنی ای را که در این کتاب به تبیین وتوضیح آنها پرداخته بود به صورت مستقل وبه ترتیب حروف الفبا تنظیم نمود.که البته ایشان موفق نشدند که لغات مربوط به تمامی حروف را جمع آوری نمایند که کار ایشان را آقای قریب به پایان رساندند. ما ابتدا به صورت کلی توضیحاتی را در رابطه با سبک وروش نگارش این کتاب بیان کرده و بعد هم به صورت دسته بندی شده به ارائه مطالب خود در رابطه با این کتاب خواهیم پرداخت.
سبک و روش علامه شعرانی درارائه مطا لب
روش علامه شعرانی در این کتاب بدین صورت می باشد که بعد از زکر واژه مورد نظر بعضا ابتدا به بیان معنای لغوی آن واژه پرداخته وبعد به بیان جمع یا مفرد آن واژه پرداخته است وبعد هم به بیان آیات قرآن به عنوان شاهد مثال پرداخته و در ادامه به تبیین و توضیح این آیات وبالاخص تفسیر این آیات پرداخته است وبعضا هم بعد از ذکر واژه مورد نظر به ذکر معنای لغوی آن واژه نپرداخته بلکه بلافاصله به بیان آیات مربوطه به عنوان شاهد مثال آن واژه پرداخته است.
و اما در اینجا به صورت دسته بندی شده به بیان سبک و روش علامه شعرانی در این کتاب می پردازیم.
1) آوردن لغات بر حسب ترتیب حروف الفبا :
منتها اولین کلمه ای که به عنوان شروع کتاب خود به تبیین و توضیح آن پرداخته است نام جلاله(الله)می باشد.که ظاهرا به رسم تبرک این کار را انجام داده است.
2) بیان توضیحات در رابطه با اسامی پیامبران:
مثال: الیاس ج1ص33 – آدم ج1ص13- سلیمان ج1ص348- اسحاق ج1ص346- ابراهیم ج1ص5
3) ارجاع دادن در برخی از واژگان مرکب به واژه اصلی آن که در جای دیگر توضیح داده است:
مثلادررابطه با واژه اهل البیت واهل کتاب در ج1ص53 گفته که به واژه کتاب ویا بیت رجوع نمایید.
4) اشاره به مسائل فقهی:
مثال: واژه سبیل: (ج1ص341)ذیل آن به توضیح وتفسیر لفظ ابن السبیل پرداخته که گفته از موارد مصرف ابن السبیل، زکات می باشد . و واژه رجم:ج1ص 297که به توضیحات موارد فقهی آن پرداخته است.
5) اشاره به برخی آدرسهایی که، ذیل توضیح برخی از واژگان آورده است: که این آدرسها درجلد1، که نوشته آقای شعرانی است اشاره به کتاب تحقیق ایشان بر تفسیر ابوالفتوح رازی دارد.
6) استناد تنها به آیات قرآنی(به عنوان شاهد مثال)بدون استناد به احادیث ،روایات و نیز شواهدی شعری .
7) توضیح وبیان برخی از واژگانی که در قرآن نیامده ولی در تاریخ اسلام حائز اهمیت است: مثل: حدیبیه
8) ذیل واژه ای(بعد از بیان توضیح)ارجاع دادن به واژه ای دیگر برای اطلاعات بیشتر:
مثال:ذیل واژه محاجه(بعد از بیان توضیحات)گفته که رجوع به واژه جدل شود و یا ذیل واژه خُوار گفته که رجوع به واژه جسد شود.
9) در رابطه با کلمات2حرفی بر اساس ترتیب حروف الفبا عمل نموده است:
مثال:در رابطه با واژه حُر و حَر آنرا بعد از حرب وحرج آورده است .
10) نیاوردن بسیاری از واژگان قرآنی: که آن واژگان در مفردات وبسیاری از فرهنگ لغات قرآنی دیگر آمده است.
11) ارجاع دادن به تحقیق خودشان بر تفسیر ابوالفتوح رازی برای توضیحات بیشتر، همراه با بیان آدرس تفسیر،جهت خودداری نمودن از توضیحات بیشتر.
مثال:ذیل واژه ایلاف:گفته که درمعنی آن خلاف است ورجوع شود به ج12ص178
12) وجود آدرسهایی( مثل:ج12ص178).در جلد1 این لغتنامه که همگی اشاره به تحقیق ایشان (علامه شعرانی) بر کتاب تفسیر ابوالفتوح رازی دارد.
ج2 این کتاب که به قلم آقای قریب می باشد هر چند که سعی نموده بر روش واسلوب آقای شعرانی پایبند بماند ولی تفاوتهایی را با آن دارد. مثلا: استفاده ازمنابعی که احیاناً آقای شعرانی ازآنها استفاده نکرده ویا اینکه استفاده کرده ولی اشاره ننموده است که آقای قریب درموارد بسیاری اشاره به منابعی ازجمله (مجمع البیان- پرتوی از قرآن- مفردات راغب -معجم الفاظ القرآن الکریم - لسان العرب - لسان التنزیل- المیزان ومقایس اللغة نموده است) .
همچنین جلد2 این کتاب که به قلم آقای قریب می باشد بسیارمنظم تر وسهل الوصول تر از جلد1 آن می باشد.
بخش سوم ): مقایسه کتاب نثر طوبی با مفردات راغب اصفهانی :
1) کتاب نثر طوبی به فارسی بوده اما مفردات به عربی.
2) درمفردات ازشواهد شعری استفاده شده است ولی در نثر طوبی این طور نمی باشد.
3) هردو واژگان رابراساس ترتیب حروف الفبا آورده اند.
4) ازلحاظ تعداد واژگان معرفی شده دراین2کتاب،کتاب مفردات بسیارغنی تراز کتاب نثر طوبی می باشد.
5) دررابطه با کلمات 2حرفی، نثر طوبی بر اساس حروف الفبا عمل نموده است ولی مفردات عکس آن می باشد.
6) درمفردات برعکس نثرطوبی دررابطه با اسامی پیامبران،ومسائل فقهی توضیحات چندانی داده نشده است.
« در پایان از زحمات استاد عزیزم جناب آقای دکتر عباسی مقدم تشکر و قدردانی می نمایم.»
پی نوشت ها :
1- مجله نور علم ، ش 50 - 51 ، ص 94.
2- کیهان اندیشه ، شماره 45، ص 82؛ چهره درخشان ، دکتر قوامی واعظ، ص 30
3- مجله نور علم ، ش 50 – 51 ، ص 86 به بعد
مصطفی صلواتی مشکانی
دانشجوی کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث
دانشگاه کاشان
